Chạp họ ngày cuối năm: Phong tục đẹp của làng ĐỒNG MINH

Ở các làng quê Việt Nam vẫn giữ được nhiều phong tục cổ truyền. Tuy cuộc sống thời đại mở cửa có nhiều thay đổi, những phong tục cổ truyền ấy có một thời do chiến tranh đã bị mai một, nhưng gần đây đã được khôi phục lại. Trong đó có thể nói đến những nét đẹp cuả các dòng họ ở làng quê: đó là Giỗ họ và Chạp họ.

Nhiều người vẫn nhầm giỗ họ và chạp họ là một. Nhưng thực ra đó là hai ngày khác nhau. Giỗ họ là ngày giỗ ông tổ cuả dòng họ ấy. Ngày giỗ họ thường được diễn ra ở nhà thờ họ. Vị trưởng họ và các trưởng chi đến tế lễ dâng hương bày tỏ lòng biết ơn cuả con cháu dòng họ ấy. Ngày giỗ họ là để ôn lại công đức của tổ tiên dòng họ mình. Vì thế ngoài trưởng họ, các trưởng chi, các cụ cao tuổi trong họ, còn có những người học hành đỗ đạt về cáo yết tổ tiên… Ngày giỗ họ được coi là một trong những ngày quan trọng của mỗi dòng họ. Tuy vậy, không cần tất cả các “đinh” trong họ phải tề tựu đông đủ, chỉ cần đại diện cuả các chi là được. Sau giỗ họ, “lộc” thường được phát đến các cụ cao tuổi và các trưởng chi, trưởng ngành. Giỗ họ không tổ chức ăn uống linh đình gì, chỉ làm lễ cáo yết gia tiên mà thôi.

Chạp họ là ngày do các cụ trong họ định ra từ lâu, thành thông lệ hàng năm, thường diễn ra vào tháng chạp âm lịch ( nên gọi là chạp họ). Chạp họ ngày gặp gỡ các trai đinh trong họ ( từ trẻ trai mới sinh đến cụ già râu tóc bạc phơ). Chạp họ để nhận biết ngôi thứ bậc trong họ, nhận biết các chi, các ngành trên dưới và các anh em trai đinh trong họ. Trong lễ chạp họ thường là có lễ “trình” cuả các đinh mới sinh xin được cáo yết cùng tổ tịên. Cha mẹ của các em trai mới sinh sắm một cái lễ (xôi gà hoa quả - tuỳ theo lệ cuả họ) rồi mời vị trưởng họ làm lễ trình tổ tiên rằng có một trai đinh (họ tên, ngày tháng năm sinh) đã xin nhập họ. Sau lễ nhập họ cuả các đinh mới, là lễ cáo yết của các trai đinh trong toàn dòng họ. Và cuối cùng là lễ tảo mộ ( Mang cuốc dẫy phẳng một chỗ trên mộ rồi đặt một mảng cỏ mới lên đó và thắp hương). Tất cả trai đinh cùng ra đồng thắp hương phần mộ cụ tổ, sau đó từng chi tự tảo mộ các chi cuả mình. Rồi các Ngành lại chia nhỏ hơn đi tảo mộ cuả gia đình mình. Sau lễ tảo mộ, các trai đinh tập trung tại nhà thờ họ, chia phần theo suất đinh của mình. Vì ngày xưa trưởng tộc có 2 sào ruộng hương hoả nên tất cả chi phí của giỗ và chạp đều do trưởng họ lo toàn bộ. Thường là những ngày này trưởng họ cho thịt lợn, mổ trâu mổ bò…rất tốn kém.

Trước đây, có nhiều “lệ” rất rườm rà: chẳng hạn như lễ “nhập họ” cuả các đinh mới sinh - thường là “tuỳ gia phong kiệm”: có gia đình nghèo khó chỉ là ấm trà bao thuốc cành cau và chục oản. Có những gia đình lại bày đặt xôi gà lễ vật rất hậu hĩnh. Có gia đình hiếm muộn còn bày đặt khao cỗ mời cả họ… Điều này gây mất đoàn kết giữa các gia đình trong nội tộc. Hay trong bữa ăn, sự chia ngôi thứ bậc  (không phân biệt tuổi tác) đã gây nghịch mắt khó coi: có người ít tuổi nhưng “vai” cao thì được ngồi chiếu trên và không phải làm gì. Ngược lại, có người nhiều tuổi nhưng “vai” thấp thì bị ngồi chiếu dưới, thậm chí ngồi ra ngoài hè, hay làm công việc phục vụ… gây khó coi. Người nào chưa có “đinh” nối dõi, thường bị người ta mượn rượu để kê kích và cho “ngồi chiếu dưới” hay nói khích là “cho mặc váy”… Sau bữa rượu, nhiều gia đình lục đục, có người bắt vợ đẻ thêm để có con trai bằng được mặc dù đã rất đông con, hoặc lấy vợ lẽ để kiếm người nối dõi… vi phạm chính sách kế hoạch hoá gia đình và vi phạm luật hôn nhân. Có khi còn ganh đua giữa các dòng họ trong làng, làm cỗ to cỗ nhỏ gây mất đoàn kết tình làng nghĩa xóm…

Ngày nay, cuộc sống văn minh hơn. Các phong tục giỗ họ, chạp họ vẫn được giữ gìn nhưng người ta đã thay đổi cho phù hợp với lối sống mới. Ngày giỗ họ và chạp họ thường làm trong 1 hôm. Chính hôm giỗ cụ tổ, chỉ trưởng họ làm mâm cơm cúng tổ. Các thủ tục khác để dành đến hôm chạp họ. Ngày chạp họ cũng được tổ chức vào một ngày chủ nhật gần nhất với ngày cũ để tất cả các trai đinh ở xa có thể về tế lễ tổ tiên, thắp hương phần mộ ông bà. Đây cũng là lúc để các cụ cao niên có dịp kể cho con cháu nghe về truyền thống tốt đẹp cuả dòng họ mình, những tấm gương tốt, hiếu thuận, đồng thời phê phán những hiện tượng chưa tốt trong tu dưỡng đạo đức. Có những dòng họ còn lập “gia pháp”, “gia quy” ( phù hợp với nếp sống mới) để quy định những việc nên làm và không được phép làm, thưởng phạt rất cụ thể phân minh. Điều này đã thực sự phát huy hiệu quả rất lớn, vì tác động đến lòng tự trọng cuả mỗi người nên đã răn dạy được một số thanh niên chậm tiến, và phát huy đựơc những truyền thống tốt đẹp cuả các gia đình dòng họ.

Về tục lệ “trình họ”, những gia đình mới sinh bé trai chỉ cần cành cau, ấm chè, bao thuốc gọi là có cái lễ “trình họ” là xong. Trưởng tộc bây giờ cũng không có ruộng hương hoả như xưa nên mọi thủ tục ăn uống cũng đơn giản ( thường là 5 năm mới tổ chức liên hoan “mặn” 1 lần, còn thì chè nước liên hoan ngọt, mà vẫn vui vẻ). Những bữa liên hoan mặn cũng góp tiền lại để ăn liên hoan, trong đó có mời cả những người con dâu và các cô gái chưa chồng trong họ đến cho vui vẻ. Kinh phí góp : con trai thì góp nhiều hơn, con gái góp bằng nửa. Các “đinh” dưới 5 tuổi và trên 70 thì miễn góp.

Trong bữa liên hoan ấy, người ở xa về nhận diện được họ hàng, người ở làng cũng biết đến người thân tộc còn làm ăn nơi xa. Các câu chuyện hỏi han nhau về cách làm ăn, hay truyền đạt cho nhau những kinh nghiệm phương thức làm giàu chân chính. Qua đó, người trong họ còn giúp được nhau : chẳng hạn đúng chuyên môn, ngành nghề, lĩnh vực mình công tác… Những người học hành đỗ đạt hay ăn nên làm ra đều có tâm đóng góp chút kinh phí cho việc sửa sang nhà thờ họ được khang trang hơn, hay công đức mua sắm đồ thờ, góp vào quỹ khuyến học cuả dòng họ.

Điều đáng mừng là hầu hết các dòng họ đều đã lập quỹ khuyến học. Quỹ này do các đinh “ăn nên làm ra” tự tâm đóng góp, hay gia đình nào có “lộc” gì đều góp vào quỹ khuyến học, coi đó như một lời động viên lớp trẻ cố gắng phấn đấu học hành giỏi giang đỗ đạt. Quỹ này dùng để thưởng các cháu đỗ đạt (như đạt học sinh giỏi các cấp, đỗ đaị học, cao đẳng…). Dù phần thưởng chỉ là sách vở hoặc một trăm ngàn nhưng cũng đã động viên khích lệ các em rất lớn.

Chạp họ là nét đẹp văn hoá làng xã Việt Nam. Nét đẹp ấy nên được gìn giữ và lưu truyền lại. Vì ngoài việc giữ gìn tình làng nghĩa xóm, sự đùm bọc yêu thương lẫn nhau trong cùng một dòng tộc, ngày chạp họ còn giúp các cá nhân gìn giữ và phát huy được những truyền thống tốt đẹp cuả gia đình, dòng họ mình. Ở rất nhiều làng quê Việt nam đã có các dòng họ khoa bảng, con cháu cũng phấn đấu noi theo và làm rạng danh truyền thống khoa bảng ấy. Để nét đẹp văn hoá này được phát huy đúng bản chất tốt đẹp vốn có cảu nó, thiết nghĩ ngoài các dòng họ, các cấp chính quyền nên đưa vào hương ước cụ thể cuả các làng xã , sao cho giá trị vật chất không lấn át giá trị tinh thần, không lợi dụng để phô trương hay khích bác lẫn nhau giữa các dòng họ. Có như vậy, việc xây dựng nông thôn với nếp sống mới văn minh tiên tiến vẫn giữ được, mà chúng ta vẫn bảo tồn giá trị tinh thần cuả dân tộc, mà chạp họ là một trong những nét đẹp văn hoá đáng được giữ gìn.

Cần gìn giữ và phát huy

Trong đời sống hiện nay có quá nhiều mối lo toan và ai cũng phải căng sức để lao động. Vì vậy mỗi người cần phải tạo ra sự cân bằng, tĩnh tại. Và ngôi nhà ở quê, nhà thờ của dòng họ là địa chỉ tâm linh, gần gũi nhất để cho họ trở về. Nhờ có những lần họp họ mà anh trên, em dưới mới có dịp nhận ra nhau, quan hệ họ hàng, dòng tộc ngày thêm gắn bó.

Trong bối cảnh của sự giao thoa văn hóa hiện nay, xu hướng mất gốc đang là nguy cơ, đặc biệt đối với một bộ phận lớp trẻ, thì việc duy trì văn hóa dòng họ có ý nghĩa lớn chống lại nguy cơ đó. “Khi giỗ tổ hoặc tết đến, đứng trước bàn thờ tổ tiên trong nhà thờ của dòng họ, ai cũng cảm nhận sự linh thiêng của quan hệ huyết thống, thấm thía hơn câu nói “một giọt máu đào hơn ao nước lã”. Một chiếc bánh chưng xanh cắt làm 8 miếng, sẻ chia cho 8 người ai cũng thấy đoàn kết và hạnh phúc nhường nào. Người ta vẫn bảo, dân có giàu nước mới mạnh, làng còn thì nước còn. Vì vậy, mỗi người phải có ý thức tốt về dòng họ của mình, có như vậy mới có ý thức tốt về dân tộc, đất nước. Vì vậy khi bản thân đã là một phần trong dòng họ thì mình phải có trách nhiệm về dòng họ của mình, phải nhớ tới tổ tiên mình là ai, giỗ chạp vào ngày nào”